Muzeum Niepodległości w Warszawie

Więzienie przy ulicach Dzielnej i Pawiej powstało w latach 30. XIX w., lecz zdominowała dzieje tego obiektu tragiczna historia z lat okupacji hitlerowskiej. „Pawiacki dzień 1939–1944” to tytuł wystawy stałej poświęconej ówczesnej więziennej codzienności. W poprzedniej odsłonie została otwarta w czerwcu 2001 r. Prócz rozkładu dnia więźniów Pawiaka ukazywała, przez pryzmat materiałów ikonograficznych i zachowanych artefaktów, potajemną działalność artystyczną i prowadzoną na terenie więzienia pracę konspiracyjną. Poruszała też wątek działalności członków kolumny sanitarnej, niosących pomoc medyczną i uczestniczących, pospołu z polskimi strażnikami więziennymi, w działaniach tutejszej komórki Polskiego Państwa Podziemnego. Zagadnienie funkcjonowania ówczesnej straży więziennej, zarówno polskiej, jak i niemieckiej, ilustrowały zdjęcia, rysunki oraz dwie (niekompletne i niezbyt pieczołowicie wykonane) makiety mundurów funkcjonariuszy obu służb. Eksponaty rozmieszczone były w witrynach i gablotach z lat 70. minionego wieku. Przestrzeń sali wystawowej nie uległa większej zmianie od pierwszych dni funkcjonowania muzeum. Także tradycyjnie wykonane teksty wiodące nie zachęcały już zwiedzających do lektury. Zmiana dotychczasowej formy prezentacji sekwencji „Pawiacki dzień 1939-1944” na zdecydowanie atrakcyjniejszą dla współczesnego odbiorcy była koniecznością.

Dzięki ekspozycji, zmodernizowanej dzięki pomocy finansowej ze strony Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego, można poznać przebieg więźniarskiego dnia od momentu pobudki aż po ogłoszenie ciszy nocnej. Autorzy modernizacji starali się uwzględnić wszystkie wydarzenia z życia codziennego Osadzonych. Martyrologię Więźniów Pawiaka podkreślają sekwencje poświęcone alei Szucha, transportom do obozów koncentracyjnych, masowym egzekucjom. Prócz znacznie większej liczby pamiątek: fotografii, rysunków i rozmaitych przedmiotów wykonywanych po kryjomu w więziennych warsztatach i celach, na wystawie można obecnie zobaczyć dwa filmy dokumentalne – o porządku dnia obowiązującym na Pawiaku podczas okupacji i o działaniach prowadzonych wówczas w murach więziennych przez polski personel medyczny. Dla zaprezentowania pamiątek konieczne było stworzenie znacznie obszerniejszej, odpowiednio oświetlonej witryny wystawienniczej. Wybrane obiekty związane z pracą polskiego personelu medycznego wyeksponowane zostały także w otoczeniu dioramy, która ukazuje fragment wnętrza pawiackiego gabinetu lekarskiego.

Obraz dopełniają elementy interaktywne (biurko z fotografiami i dokumentami, stanowiska odsłuchowe), dostępne w częściach poświęconych sztuce oraz polskim lekarzom. Elementem silnie oddziałującym na wyobraźnię zwiedzających są manekiny z mundurami strażników więziennych. Wymiana dalekich od doskonałości replik umundurowania na możliwie wierne i zastąpienie dotychczasowych manekinów krawieckich pełnopostaciowymi sylwetkami ustawionymi na tle drzwi do cel – zacznie uatrakcyjniły odbiór wizualny i podniosły walory poznawcze wystawy.

Uzupełnieniem list transportowych i obwieszczeń jest napis „Pawiak pomścimy!”, jaki pojawiał się na ulicach okupowanej stolicy. Powierzchnia muru stanowiącego podstawę witryn wystawienniczych, odpowiednio opracowana plastycznie, znakomicie naśladuje znane z archiwalnych fotografii ściany kamienic.

Pawiak – szczególne miejsce w dziejach miasta, państwa i narodu – bywa dziś przestrzenią spotkań różnych pokoleń. Realizacja projektu pozwala lepiej wykorzystać bezcenne ślady przeszłości i silniej oddziaływać na wyobraźnię, co ważne zwłaszcza w wypadku młodszych odwiedzających. Zastosowanie nowoczesnych, nieszablonowych rozwiązań po to, by ocalić pamięć – to w tym wypadku nie tylko wymóg czasu, lecz także obowiązek.